19-րդ դարի երկրորդ կեսին Հայաստանի տնտեսության մեջ և սոցիալ-քաղաքական կյանքում տեղի ունեցած տեղաշարժերը, Եվրոպայում ընթացող հեղափոխություններն իրենց ազդեցությունն ունեցան հայ քաղաքական մտքի զարգացման վրա։ Հայ մտավորական շրջանակները սկսեցին լայնորեն քննարկել Հայաստանի ապագայի, հայ ժողովրդի ազատագրության, Հայ առաքելական եկեղեցու, հայոց լեզվի դերի և այլ կենսական հարցեր։ Արդիական խնդիրների լուծման մոտեցումներից կախված ՝ հայկական միջավայրում ձևավորվեցին հասարակական-քաղաքական տարբեր հոսանքներ ՝ պահպանողականություն, ազատականություն, ազգայնականություն և այլն։
- Պատմիր հայ ազգային — հասարակական շարժումների մասին
19-րդ դարի 50-70 ական թվականներին գիյություն ունեցած հայ քաղաքական հոսանքների մեջ առանձնանում էր պահպանողականությունը։ Այս հոսանքի ներկայացուցիչները համոզված էին , որ հայ ժողովրրի ապագան ազգային արժեքների պահպանության մեջ է։ Միաժամանակ պահպանողականները փորձում էին Հայ եկեղեցու և դպրոցի միջոցով կրթել ազգի երիտասարդությանը, պատրաստել գիտնականներ, թարգմանիչներ և հոգևորականներ։Աչքի ընկնող ներկայացուցիչներից էին Գաբրիել Այվազովակին, Հովհաննես Չամուռչյանը և ուրիշներ։
- Համեմատիր հասարակական -քաղաքական հոսանքների հայացքները
- Ներկայացրու, վերլուծիր արևմտահայերի ազգային սահմանադրութան բովանդակությունը
Արևմտահայերը շարունակում էին մնալ Օսմանյան կայսրության իրավազուրկ հպատակներ։ Կոստանդնուպոլսի հայ մեծահարուստների՝ամիրանների դասը, որը սուլթանական իշխանությունների հետ սերտ կապեր ուներ։ 19-րդ դարի կեսերից չհանդուրժելով այդ վիճակը պոլսահայ մյուս խավերը մեծահարուստների դասի մենաշնորհը միացնելու և իրենց իրավունքների համար պայքար ծավալվեցին։ 1857թվականին մի խումբ մտավորականներ Ն.Ռուսինյանը, Գ.Օտյանը և ուրիշներ։ Այդ կանոնադրությունը ստացավ «Ազգային սահմանադրություն» անվանումը։ Նախագիծը բացի հոգևորականներից ու ամիրաններից որլշակի իրավունքներ էր տալիս նաև արևմտահայ մյուս խավերին։ 1860թ. մայիսին Կ.Պոլսի Ազգային ըընդհանուր ժողովը հաստատտեց կանոնադրությունը։ 1863թ. մարտին սուլթանն այն վավերացրեց։ Ազգային սահմանադրության համաձայն՝ստեղծվեցին արևմտահայության կյանքը կազմակերպող մարմիններ՝ Ազգային ժողով, Ազգային կենտրոնական վարչություն և այլն։
- Պատմիր Զեյթունի 1862թ.-ի իրադարձության և նշանակության մասին
Հայ ազգայնականները ջերմորեն ողջունեցին Զեյթունի 1862թ. ապստամբությանը, հանգանակություններ կազմակերպեցին հերոս զեյթունցիներին օգնելու համար։ Ապստամբության միջոցով ազատագրության հասնելու գաղափարները նոր բարձրության հասան Րաֆֆու ստեղծագործություններում։ 1862թ. ամռանը թուրքական կառավարությունը Զեյթունը հպատակեցնելու նոր փորձ կատարեց։ Թուրքերն սկսեցին հրետակողել հայկական դիրքերը։ Սպանվեց մոտ 200 խաղաղ բնակիչ։ Զենքի դիմաց շուրջ հինգ հազար զեյթունցիների պայքարը ՝ Մկրտիչ Յաղուբյանի հրամանատարությամբ։ Թուրքական զորքերի լայնածավալ գրոհը տարբեր ուղություններով սկսվեց օգոստոսի 2-ին։ Մահտեսի Գրիգոր վարդապետի գլխավորած քաջարի ռազմիկները հարյուրավոր զոհեր պատճառեցին թշնամուն։ Երիտասարդ ռազմիկՄարկոս Թաշճյանը կարողացավ հասնել հայկական դիրքերի վրա։ Առ այսօր թուրքերը հիշում են իրե ց այդ պարտությունը և շարունակում ճակատամարտի վայրը կոչել «Կոտորածի ձոր»։ 1862թվականի ապստամբությունը հսկայական ազդեցիւլյուն ունեցավ հայ ազատագրական շարռման ծավալման, հասարակական-քաղաքական մտքի զարգացման վրա։
Մերի Մկրտչյան 