19-րդ դարի կեսերին Հայաստանում տեղի ունեցած սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական փոփոխությունները, Արևմտյան Եվրոպայում ծավալված հեղափոխությունները, ռուսական քաղաքական մտքի վերելքը լուրջ տեղաշարժեր առաջացրեց հայ հասարակական-քաղաքական կյանքում։ Հայ իրականության մեջ սկսեցին լայնորեն քննարկվըլ Հայաստանի ապագայի մասին։ Քննարկումների արդյունքում հայկական միջավայրում ձևավորվեցին հասարակական-քաղաքական տարբեր հոսանքներ։ 19-րդ դարի 50-70-ական թթ. գոյություն ունեցող ուղղությունների մեջ ավելի հստակորեն զանազանցվեցին պահպանողական և ազատական հոսքերը։

Հայկական կոնսերվատիզմը

Ըստ կոնսերվատիստների, հայ ժողովրդի կենսունակության աղբյուրը միջնադարյան ավանդական արժեքային համակարգն է։ Նրանք առաջնահերթ խնդըր էին համարում հայկական միապետական համակարգի վերականգնումը, Հայոց եկեղեցու և Հայոց լեզվի պահպանումը։ Պահպանողականները հանդես էին գալիս ամբողջ ազգի անունից, թեև ամենից առաջ արտահայտում էին գյուղական ազգաբնակչության և քաղաքի արհեստավորության ու առևտրականների շահերը։ Նրանք ձգտում էին եկեղեցու և դպրոցի միջոցով ազգի համար կրթված անհատներ պատրաստելու։ Այս հոսանքի ճանաչված դեմքերից Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին հրատակում էր «Մասյաց աղավնի», Մարկոս Աղաբեկյանը ՝ «Կռունկ հայոց աշխարհին», Հովհաննես Չամուոճյան-Տերոյենցը ՝ «Երևակ» պարբերականները։ Արմատական պահպանողական գործիչները գտնում էին, որ Ռուսական կայսրության կազմում Արևելյան Հայաստանը վերածվել է հումքի կցորդի, 1836թ. եկեղեցական կանոնադրությամբ սահմանափակվել են Հայ եկեղեցու և դպրոցի իրավունքները, վտանգվել է հայի ազգային ինքնությունը։ Արևմտահայ գործիչները իրենց քննադատության սլաքը ուղղում էին թուրքական կառավարության դեմ։ Հակառակ աշխարհաբարի, որը ուներ երկու ճյուղ ՝ արևմտահայերեն և արևելահայերեն, պահպանողականները գրաբարի մեջ էին տեսնում ազգի հոգևոր-լեզվական միասնության պահպանումը։

Հայկական լիբերալիզմը

Ազատական հոսանքը հանդես եկավ հայության հասարակական ու մշակույթային կյանքը եվրոպակացնելու, ավանդական դպրոցը, եկեղեցին բարեփոխելու գաղափարներով։ Ազատամիտ գործիչների քննադատության հիմնական թիրախը հայ իրականության նահապետական բարքերի ու բարոյականության կրող հաստատությունն էր ՝ եկեղեցին։ Երբեմն այս քննադատությունը հասնում էր ծայրահեղության։ Ազատամիտները պահպանողականներին հակադրվեցին նաև լեզվի հարցում ՝ պնդելով, որ պետք է հրաժարվել գրաբարից և անցնել աշխարհաբարին։ Ազատականների գաղափարախոսության մեջ առանձնահատուկ տեղ ուներ ազգի ինքնորոշման, այսինքն ՝ իր սեփական կամքով ապագան կերտելու հարցը։ Հայ ազատականության նշանավոր դեմքերից ՝ Ստեփանոս Նազարյանցը գտնում էր, որ ազգի խնդիրների լուծման համար հարկ չկա առաջադրելու քաղաքական ինքնորոշման պահանջներ։ Դրա փոխարեն նա պաշտպանում էր մշակույթային ինքնավարության գաղափարը, հատկապես կարևորում էր առաջադիմական դպրոցի ու լուսավորության նշանակությունը։ Համարձակ մտքեր էին արտահայտու. արևմտահայ ազատականները ՝ Ստեփան Ոսկանյանը, Գրիգոր Օտյանը, Նահապետ Ռուսինյանը և ուրիշներ։ Պոլսահայ ազատականների շարքում առանձնանում էին երկիծական ժանրի երկու խոշոր դեմքեր ՝ «Մեղու» հանդեսի խմբագիր Հարություն Սվաճյանը և գրող Հակոբ Պարոնյանը։ Նրանք ծաղրուծանակի էին ենթարկում ազգի շահերի կեղծ պաշտպաններին, ազգային կյանքի կազմակերպման գործում պահանջում էին արևմտահայության լայն խավերի մասնակցություն։ Գրիգոր Արծրունու հիմնադրած «Մշակ» թերթը դարձավ ոչ միայն հայկական լիբերալիզմի, այլև առհասարակ հայ ազգային-հասարակական մտքի յուրահատուկ դարբնոցը։

Ազգային սահմանադրություն

1857թ. Կ.Պոլսի ուսումնական խորհրդի անդամներ ՝ Ն.Ռուսինյանը, Գ.Օտյանը, Սերովբե Վիչենյանը, Նիկողայոս Պալյանը մշակում են արևմտահայ համայնքի ներքին կյանքին վերաբերող մի կանոնադրություն։ 1859թ. դեկտեմբերին հանձնաժողովը ներկայացնում է բարեփոխած կանոնադրությունը։ 1860թ. մայիսի 24-ին Կ.Պոլսի Ազգային ժողովը հաստատում է կանոնադրությունը և Ն.Ռուսինյանի առաջարկությամբ այն կոչում են «Ազգային սահմանադրություն»։ Սահմանադրությունը Արևմտյան Հայաստանի ու ամբողջ կայսրության հայ բնակչության կրթամշակույթային կյանքը կարգավորող իրավական կարևոր փաստաթուղթ էր։ Այն սուլթանի կողմից հաստատման կարիք ուներ։ 1863թ. մարտի 17-ին սուլթանը հաստատում է կանոնադրությունը։ Ըստ ազգային սահմանադրության ՝ ստեղծվում էին արևմտահայության կյանքը կազմակերպող մարմիններ ՝ Ազգային ժողով, Ազգային կենտրոնական վարչություն, ազգային կյանքի տարբեր բնագավառներ սպասարկող խորհուրդներ։ Ազգային ժողովը որպես օրենսդիր մարմին, ընտրվում էր ամբողջ ազգի կողմից։ Ազգային սահմանադրությունը դրական դեր խաղաց հայ հասարակական-քաղաքական կյանքում։ Խրիմյան հայրիկի շնորհիվ, ով 1869թ. դարձել էր Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք, սահմանադրությունը գործադրվեց Արևմտյան Հայաստանի բազմաթիվ գավառներում։

• Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագիրը և Հայկական հարցը

Պատերազմի ավարտին հաշտության պայմանների շուրջ նորից սրվեց միջազգային իրադրությունը։ Ռուսաստանն առաջնահերթ համարեց իր դիրքերի ամրապնդումը եվրոպական տարածաշրջանում։ Ռուս դիվանագետները Արևմտյան Հայաստանը համարում էին «խիստ հետամնաց, ճանապարհազուրկ և զարգացման համար մեծ միջոցներ պահանջող» տարածք։ Գեներալ Մ․ Լոռիս-Մելիքովը, երբ ծանոթանում է զինադադարի ռուսական նախագծին, համաձայնության չի գալիս։ Նա ընդգծում էր Հայաստանի գրաված տարածքի ռազմավարական կարևորությունը Ռուսաստանի համար։ 1878 թվականի փետրվարի 19-ին կնքվում է ռուս-թուրքական հաշտության պայմանագիրը՝ Կ․ Պոլսի մոտակայքում գտնվող Սան Ստեֆանո ծովափնյա ավանում՝ հայ մեծահարուստ Առաքել Դադրանի ամառանոցում։ Ըստ պայմանագրի՝ ռուսական կողմ էին անցնում Կարսի, Կաղզվանի, Օլթիի, Արդահանի, Ալաշկերտի ու Բայազետի գավառները, Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Բաթում նավահանգստով։ Իսկ Օսմանյան կայսրությանն են վերադարձվում Էրզրումն ու Բասենը։ Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում քննարկվեց Հայկական հարցը։ Լինելով Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մաս, այդ ժամանակաշրջանում վերաբերում էր արևմտահայության ազատագրության կամ ինքնավարության խնդրին։

Այնտեղ տեղ գտան Հայաստանին ու հայերին վերաբերող առանձին հոդվածներ ու ձևակերպումներ, որոնք մասամբ էին համընկնում հայերի առաջադրած պահանջներին։ Օրինակ՝ 16-րդ հոդվածում Բարձր դուռը պարտավորվում էր անհապաղ բարեփոխումներ իրականացնել ու ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից Արևմտյան Հայաստանի այն տարածքներում, որոնք գրավել էին ռուսները և ունեին պարտավորվածություն այն կրկին վերադարձնելու Թուրքիային։ Իսկ 25-րդ հոդվածը ռուսներին իրավունք էր տալիս 6 ամսով մնալ Հայաստանում։ 27-րդ հոդվածում կար պարտավորվածություն, որ այն քրիստոնյաներին, ովքեր օգնել ու աջակցել են ռուսներին պատերազմում, թուրքերը չեն կարող հալածել։ Պայմանագրի այս հոդվածներն ունեին իրենց դրական կողմերը՝ Հայկական հարցը, դառնալով միջազգային հարց, նոր լիցք էր հաղորդում հայ ազգային-ազատագրական պայքարի հետագա ծավալմանը։ Երկրորդ դրական կողմն այն էր, որ հայկական մի շարք տարածքներ անցնում էին ռուսական կազմ։

1804 թ-ի մայիսի 23-ին պարսկական կառավարությունը վերջնագիր է ներկայացրել Ռուսաստանին՝ պահանջելով Այսրկովկասից դուրս բերել ռուսական զորքերը: Վերջնագիրը մերժվել է. սկսվել են ռազմական գործողությունները: 

1805 թ-ի հունիսին Աբբաս Միրզան մեծաքանակ բանակով հարձակվել է Ղարաբաղի վրա, պաշարել Շուշիի բերդը, որը պաշտպանում էր ռուսական փոքրաթիվ կայազորը: Օգնության եկած գնդապետ Պյոտր Կարյագինի ջոկատի (շուրջ 500 մարդ) ճանապարհն Ասկերանի կիրճում փակել է պարսկական բանակը: Շրջափակված Կարյագինը հայերի օգնությամբ կարողացել է հետ մղել Աբբաս Միրզայի զորքերի գրոհները, իսկ հուլիսի 28-ին Ձագամի ճակատամարտում ջախջախել նրանց: 1806 թ-ի ամռանն Աբբաս Միրզան 20-հզ-անոց զորքով ներխուժել է Ղարաբաղ, բայց գեներալ Պյոտր Նեբոլսինը հունիսի 13-ին Խոնաշենի կիրճում ջախջախել է նրան, հարկադրել նահանջել դեպի Արաքս: 1806 թ-ի ընթացքում ռուսական զորքերը գրավել են Դերբենդը, Բաքուն և Ղուբան: 1808 թ-ի սեպտեմբերին Գուդովիչն արշավել է Երևան: Սեպտեմբերի 29-ին Աշտարակի մոտ ջախջախել է Երևանի սարդար Հուսեին Ղուլի խանի 4-հազարանոց հեծելազորը, սեպտեմբերի 30-ին գրավել է Էջմիածինը, հոկտեմբերի 9-ին պաշարել Երևանի բերդը: 1813 թ-ի հոկտեմբերի 12-ին Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում կնքվում է հաշտության պայմանագիր: Գյուլիստան գյուղում ստորագրված պայմանագրով Պարսկաստանը հրաժարվել է Արևելյան Վրաստանից, Գանձակի, Ղարաբաղի, Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվի, Ղուբայի, Դերբենդի և Թալիշի խանություններից: Ռուսաստանին է անցնում Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը, Գյանջան, Ղարաբաղը, Շիրակը: Երևանի և Նախիջևանի խանությունները շարունակում են մնալ Պարսկաստանի տիրապետության տակ:
Պարսկաստանը չէր հաշտվում Անդրկովկասի իր տարածքները Ռուսաստանին անցնելու իրողության հետ: Պարսկական 60 հազարանոց բանակը թագաժառանգ Աբբաս-Միրզայի գլխավորությամբ 1826թ. հուլիսին, խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, ներխուժեց Ռուսաստանի սահմանները: Երևանի Հուսեյն խանի զորքերը հանկարծակի հարձակումով ներխուժեցին Շիրակի և Փամբակի սահմանները: Սկսվեց ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը: Պարսկական բանակի անսպասելի հարձակումը ծանր դրություն է ստեղծում ռուսական փոքրաքանակ զորամասերի և սահմանամերձ բնակչության համար:Պարսկական զորքերը հուլիսի վերջին պաշարում են Ղարաբաղի Շուշիի բերդը: Բերդի 1700-հոգանոց կայազորը և այնտեղ ապաստանած շրջակա գյուղերի բնակիչները դիմում են ինքնապաշտպանության: Պարսիկները անգլիական մասնագետների գլխավորությամբ ականապատում են բերդի պարիսպները և մի քանի անգամ գրոհում, բայց հաջողության չեն հասնում:
Հայաստանի տարբեր շրջաններում ձևավորվել էին կամավորական ջոկատներ, որոնք խիզախորեն մարտնչում էին թշնամու դեմ: Լոռի-Փամբակում քաջաբար կռվում էր Մարտիրոս Վեքիլյանի ջոկատը, իսկ Ղազախ-Շամշադինում, Դիլիջանում հակառակորդի դեմ սրընթաց գրոհներ էր կատարում վարդապետ Գրիգոր Մանուչարյանի հեծյալ ջոկատը: Նա պարտիզանական համարձակ հարձակումներով գերությունից ազատեց հարյուրավոր ընտանիքներ: 1826թ. ամռանը պարսիկների ունեցած հաջողությունները կարճատև եղան: Նույն տարվա աշնանը ռուսական զորքերը տեղի բնակչության աջակցությամբ պաշտպանությունից անցան հարձակման և թշնամուն դուրս քշեցին ռուսական սահմաններից: Դրանով ավարտվեց պատերազմի առաջին փուլը:

“Որոգայթ Փառաց” և “Նոր տետրակ, որ կոչի հորդորակ” գրքերը տպագրվում էին Մադրասում և Շ. Շահամիրյանն ուղարկում էր նրանցք Սիմեոն կաթողիկոսին, Արցախի մելիքներին, Գանձասարի Հովհաննես կաթողիկոսին և Հերակլ II թագավորին:

“Նոր տետրակ, որ կոչի հորդորակ” գրքում ներկայացվում են հայ ժողովրդի հերոսական անցյալը, նրա աշխարհագրական լայնարձակ սահմանները, և դրան է հակադրվում առկա վիճակը, երբ երկիրը կողոպտվում է օտարների կողմից: Գիրքը կոչ էր անում հայ երիտասարդներին դուրս գալու օտար բռնակալների դեմ և զենքի ուժով հասնելու ազատության. “Խիզախությա՛մ բ եղեք, եղե՛ք նմանվողներ մեր նախահոր՝ քաջ Արամի որդիներին, որ միգուցե այդպիսով կարողանանք վերագտնել մեր հայրենիքն Արարատյան“: “Նոր տետրակի” մեջ հեղինակը քննադատում է միապետական կարգը՝ այն համարելով հայոց պետականության անկման պատճառներից մեկը:

Ստանալով “Նոր տետրակը” և զգուշանալով հայ երիտասարդների անժամանակ ապստամբելու վտանգից՝ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը կարգադրում է հավաքել և այրել այդ գիրքը, փակել տպարանը և հեռացնել Մովսես Բաղրամյանին: Նրա սպառնալիքները, սակայն, չկասեցրին գրքի տարածումը: 1786 թ. “Նոր տետրակը” թարգմանվում է ռուսերեն և լույս է տեսնում Պետերբուրգում երկու հազար տպաքանակով, իսկ այնուհետև թարգմանվում է նաև վրացերեն:

Շարունակելով “Նոր տետրակի” գաղափարները՝ Մադրասի խմբակի անդամները կազմում և հրատարակում են “Որոգայթ փառաց” գիրքը: Այն ապագա հայկական պետության կառավարման համար նախատեսված օրենքների հավաքածու էր, որը պետք է կիրառվեր երկիրը Հայաստանի անկախության վերականգնումից հետո:

• Ռազմաքաղաքական իրադրությունը Հայաստանում և Այսրկովկասում։ Ռուսների կասպիական արշավանքը

XVII դարում շարունակվում էր վիճակը էլ ավելի վատանալ։ 1722 թվականին աֆղաններին հաջողվեց գրավել երկրի մայրաքաղաք Սպահանը։ Ռուսաստանը որոշեց գրավել Կասպից ծովի ափամերձ տարածքները։ Պետրոս I-ը Վրաստանի թագավոր Վախթանգ VI-ին առաջարկեց միանալ պարսիկների դեմ պայքարին։ Հայաստանի ազատագրման պայքարը կազմակերպելու համար Դավիթ Բեկը Վրաստանից մեկնեց Սյունիք։ Արցախում հավաքագրվել էր ավելի քան 12 հազար զորք։ Հայկական այդ զինուժից 10 հազարը մեկնեց Արցախ, ճամբար դրեց Գանձակի մոտակա Չոլակ վայրում։ Այդտեղ էր նաև վրացական բանակը։ Երկու ամիս այդտեղ մնալուց հետո իմացան, որ ռուսները նահանջել են Դերբենտից ու հետաձգել արշավանքը։ Վրացական բանակը վերադարձավ Թիֆլիս։ Հայերը նույնպես տուն վերադարձան։

• Ռազմական ամրությունները (աղնախներ) Արցախում

Ազատագրական պայքարի կազմակերպիչը հայոց կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանն էր։ Այդ ընթացքում լեզգիները ասպատակում էին Շիրվանի և Արցախի բնակավայրերը։ Շիրվանից Արցախ ժամանեցին Ավան և Թարխան հարյուրապետերը։ Արցախում ստեղծվեցին պաշտպանական հենակետային ամրոցներ՝ սղնախներ։ Առավել հայտնի էին Գյուլիստանի, Շուշիի, Քարագլխի և Ջրաբերդի սղնախները։ Հայկական զինուժի շնորհիվ արդեն 1722 թվականի վերջին ամբողջ Արցախը ազատագրվել էր պարսկական տիրապետությունից և հաստատվել էր հայկական իշխանություն։

• Թուրքական զորքերի ներխուժումը Այսրկովկաս

Պարսկաստանի թուլացումից օգտվում էր նաև Օսմանյան կայսրությունը։ Օսմանյան կայսրությունը նպատակ ուներ ճնշելու նաև հայերին ու վրացիներին։ Նաև ձեռնարկեց նվաճել Այսրկովկասի և Պարսկաստանի արևմտյան նահանգները։ 1723 թվականի հունիսին թուրքերը գրավում են Թիֆլիսը ու շարժվում դեպի Գանձակ։ Վրաստանի թագավորը հեռանում է Ռուսաստան։ Երկար բանակցություններից հետո՝ 1724 թվականի հունիսի 12-ին պայմանագիր կնքվեց։ Թուրքիան ճանաչեց մերձկասպյան շրջանների միացումը Ռուսաստանին։ Ռուսաստանը այլևս չէր կարող օգնել հայերին։

• Երևանի հերոսական պաշտպանությունը

1724 թվականի գարնանը թուրքերը ներխուժում են Արարատյան դաշտ ու գրավում, կողոպտում հայկական գյուղերը։ 40 օր դիմադրելուց հետո համաձայնում են վայր դնել զենքերը, միայն այն պայմանով, որ թշնամին չմտնի Կարբի։ Շուտով պաշարում են Երևանը, ու այն պաշտպանելու համար ոտքի է կանգնում գյուղերի բնակչությունը։ Հայկական ուժերը բաժանված էին հատուկ ջոկատների։ Այսպիսով, թուրքերը Երևանի գրավման համար կորցրեցին ավելի քան 20 հազար զինվոր։

• Զինված պայքարն Արցախում

Ռուսական կայսեր խոստումներով 1724 թվականի սկզբին Արցախ ժամանեց հայազգի Իվան Կարապետը։ Դա ավելի հուսադրեց հայերին։ Շուտով Արցախի ազատագրական ուժերը թուրքերի դեմ համատեղ պայքարի մասին պայմանագիր կնքեցին Գանձակի մահմեդականների հետ։ 1725 թվականի մարտին թուրքական երեք զորամաս ներխուժեց Արցախի Վարանդա գավառ։ 6000 թուրք զինվորների տեղավորեցին Արցախի 33 հայկական գյուղերում և գիշերը հանկարծ նրանց սպանեցին։

• Ռազմաքաղաքական իրադրությունը Հայաստանում և Այսրկովկասում։ Ռուսների կասպիական արշավանքը

XVII դարում շարունակվում էր վիճակը էլ ավելի վատանալ։ 1722 թվականին աֆղաններին հաջողվեց գրավել երկրի մայրաքաղաք Սպահանը։ Ռուսաստանը որոշեց գրավել Կասպից ծովի ափամերձ տարածքները։ Պետրոս I-ը Վրաստանի թագավոր Վախթանգ VI-ին առաջարկեց միանալ պարսիկների դեմ պայքարին։ Հայաստանի ազատագրման պայքարը կազմակերպելու համար Դավիթ Բեկը Վրաստանից մեկնեց Սյունիք։ Արցախում հավաքագրվել էր ավելի քան 12 հազար զորք։ Հայկական այդ զինուժից 10 հազարը մեկնեց Արցախ, ճամբար դրեց Գանձակի մոտակա Չոլակ վայրում։ Այդտեղ էր նաև վրացական բանակը։ Երկու ամիս այդտեղ մնալուց հետո իմացան, որ ռուսները նահանջել են Դերբենտից ու հետաձգել արշավանքը։ Վրացական բանակը վերադարձավ Թիֆլիս։ Հայերը նույնպես տուն վերադարձան։

• Ռազմական ամրությունները (աղնախներ) Արցախում

Ազատագրական պայքարի կազմակերպիչը հայոց կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանն էր։ Այդ ընթացքում լեզգիները ասպատակում էին Շիրվանի և Արցախի բնակավայրերը։ Շիրվանից Արցախ ժամանեցին Ավան և Թարխան հարյուրապետերը։ Արցախում ստեղծվեցին պաշտպանական հենակետային ամրոցներ՝ սղնախներ։ Առավել հայտնի էին Գյուլիստանի, Շուշիի, Քարագլխի և Ջրաբերդի սղնախները։ Հայկական զինուժի շնորհիվ արդեն 1722 թվականի վերջին ամբողջ Արցախը ազատագրվել էր պարսկական տիրապետությունից և հաստատվել էր հայկական իշխանություն։

• Թուրքական զորքերի ներխուժումը Այսրկովկաս

Պարսկաստանի թուլացումից օգտվում էր նաև Օսմանյան կայսրությունը։ Օսմանյան կայսրությունը նպատակ ուներ ճնշելու նաև հայերին ու վրացիներին։ Նաև ձեռնարկեց նվաճել Այսրկովկասի և Պարսկաստանի արևմտյան նահանգները։ 1723 թվականի հունիսին թուրքերը գրավում են Թիֆլիսը ու շարժվում դեպի Գանձակ։ Վրաստանի թագավորը հեռանում է Ռուսաստան։ Երկար բանակցություններից հետո՝ 1724 թվականի հունիսի 12-ին պայմանագիր կնքվեց։ Թուրքիան ճանաչեց մերձկասպյան շրջանների միացումը Ռուսաստանին։ Ռուսաստանը այլևս չէր կարող օգնել հայերին։

• Երևանի հերոսական պաշտպանությունը

1724 թվականի գարնանը թուրքերը ներխուժում են Արարատյան դաշտ ու գրավում, կողոպտում հայկական գյուղերը։ 40 օր դիմադրելուց հետո համաձայնում են վայր դնել զենքերը, միայն այն պայմանով, որ թշնամին չմտնի Կարբի։ Շուտով պաշարում են Երևանը, ու այն պաշտպանելու համար ոտքի է կանգնում գյուղերի բնակչությունը։ Հայկական ուժերը բաժանված էին հատուկ ջոկատների։ Այսպիսով, թուրքերը Երևանի գրավման համար կորցրեցին ավելի քան 20 հազար զինվոր։

• Զինված պայքարն Արցախում

Ռուսական կայսեր խոստումներով 1724 թվականի սկզբին Արցախ ժամանեց հայազգի Իվան Կարապետը։ Դա ավելի հուսադրեց հայերին։ Շուտով Արցախի ազատագրական ուժերը թուրքերի դեմ համատեղ պայքարի մասին պայմանագիր կնքեցին Գանձակի մահմեդականների հետ։ 1725 թվականի մարտին թուրքական երեք զորամաս ներխուժեց Արցախի Վարանդա գավառ։ 6000 թուրք զինվորների տեղավորեցին Արցախի 33 հայկական գյուղերում և գիշերը հանկարծ նրանց սպանեցին։

1500-ական թվականներից Հայաստանը գտնվում էր Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ: 17-րդ դարի սկզբին հայ ազատագրական գործիչները Հայաստանը ազատագրելու ծրագրեր էին մշակում: Մասնավորապես 1677թ-ին Էջմիածնում Հակոբ Բ. Ջուղայեցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ հրավիրվում է գաղտնի ժողով, որին մասնակցում էին 12 աշխարհիկ և հոգևոր գործիչներ: Նրանք քննարկում են Հայաստանի ազատագրության հարցը և որոշում պատվիրակություն ուղարկել Եվրոպա` Եվրապական երկրներից օգնություն խնդրելու համար: Պատվիրակությունը մեկնում է Կ. Պոլիս այնտեղից Եվրոպա մեկնելու համար, սական Հ. Ջուղայեցին մահանում է և պատվիրակությունը վերադառնում է Հայաստան, բացի Իսրայել Օրուց: Նա մեկնում է Եվրոպա, լինում Ֆրանսիայում, Անգլիայում, ապա հաստատվում է Գերմանիայում և հանդիպում տեղի իշխան Հովհան Վիլհելմի հետ, նրան ներկայացնում Հայաստանի ազատագրման ծրագիրը: Հովհան Վիլհելմը խոստանում է նրան օգնել, բայց և խորհուրդ է տալիս գնալ Հայաստան և տեղում ծանոթանալ տիրող վիճակին, քանի որ, 20 տարի Հայաստանում չէր եղել: Օրին գալիս է Հայաստան և Սյունիքի Անգեղակոթ գյուղում հրավիրում գաղտնի ժողով, որտեղ Արցախի հայ մելիքները խոստանում են ամեն կերպ աջակցել նրան: Օրին վերադառնում է Եվրոպա դաշնակիցներ փնտրելու, սակայն շուտով հասկանում է, որ Հայաստանը հնարավոր է ազատագրել միայն Ռուսաստանի օգնությամբ: Նա 1703թ-ին մեկնում է Ռուսաստան, հանդիպում Պյոտր Մեծի հետ, վերջինս խոստանում է հայերին օգնել Հյուսիսային պատերազմի ավարտից հետո: Օրին շարունակում է իր գործունեությունը: Նա մահանում Է 1711թ-ին Աստրախանում: Իսրայել Օրին հայ ազատագրական շարժման հիմնադիրն է, նա առաջին գործիչն էր, որ հասկացավ՝ Հայաստանը հնարավոր է ազատագրել միայն Ռուսաստանի օգնությամբ:

1500-ական թվականներից Հայաստանը գտնվում էր Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ: 17-րդ դարի սկզբին հայ ազատագրական գործիչները Հայաստանը ազատագրելու ծրագրեր էին մշակում: Մասնավորապես 1677թ-ին Էջմիածնում Հակոբ Բ. Ջուղայեցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ հրավիրվում է գաղտնի ժողով, որին մասնակցում էին 12 աշխարհիկ և հոգևոր գործիչներ: Նրանք քննարկում են Հայաստանի ազատագրության հարցը և որոշում պատվիրակություն ուղարկել Եվրոպա` Եվրապական երկրներից օգնություն խնդրելու համար: Պատվիրակությունը մեկնում է Կ. Պոլիս այնտեղից Եվրոպա մեկնելու համար, սական Հ. Ջուղայեցին մահանում է և պատվիրակությունը վերադառնում է Հայաստան, բացի Իսրայել Օրուց: Նա մեկնում է Եվրոպա, լինում Ֆրանսիայում, Անգլիայում, ապա հաստատվում է Գերմանիայում և հանդիպում տեղի իշխան Հովհան Վիլհելմի հետ, նրան ներկայացնում Հայաստանի ազատագրման ծրագիրը: Հովհան Վիլհելմը խոստանում է նրան օգնել, բայց և խորհուրդ է տալիս գնալ Հայաստան և տեղում ծանոթանալ տիրող վիճակին, քանի որ, 20 տարի Հայաստանում չէր եղել: Օրին գալիս է Հայաստան և Սյունիքի Անգեղակոթ գյուղում հրավիրում գաղտնի ժողով, որտեղ Արցախի հայ մելիքները խոստանում են ամեն կերպ աջակցել նրան: Օրին վերադառնում է Եվրոպա դաշնակիցներ փնտրելու, սակայն շուտով հասկանում է, որ Հայաստանը հնարավոր է ազատագրել միայն Ռուսաստանի օգնությամբ: Նա 1703թ-ին մեկնում է Ռուսաստան, հանդիպում Պյոտր Մեծի հետ, վերջինս խոստանում է հայերին օգնել Հյուսիսային պատերազմի ավարտից հետո: Օրին շարունակում է իր գործունեությունը: Նա մահանում Է 1711թ-ին Աստրախանում: Իսրայել Օրին հայ ազատագրական շարժման հիմնադիրն է, նա առաջին գործիչն էր, որ հասկացավ՝ Հայաստանը հնարավոր է ազատագրել միայն Ռուսաստանի օգնությամբ:

Բագրատունիների թագավորությունը կառավարման ձևով ավատատիրական միապետություն էր։ Թագավորը օժտված էր քաղաքական, ռազմական, դատաիրավական ու հոգևոր–եկեղեցական լայն իրավալիազորությամբ։ Թագավորը գրեթե բացարձակ միապետ էր: Երկրի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը վարում էր նա:

 Բագրատունի արքան կրում էր նաև պարսկական ծագում ունեցող բարձրագույն տիտղոս՝ «Շահնշահ Հայոց», «Շահնշահ Հայոց և Վրաց», իրականում լինելով «Շահնշահ Հայոց, Վրաց և Աղուանից», այսինքն՝ հայերեն թարգմանությամբ՝ «Արքայից արքա Հայոց», «Արքայից արքա Հայոց և Վրաց», «Արքայից արքա Հայոց, Վրաց և Աղվանից»։ Իրականում այդ բոլոր երկրները և դրանց հարակից մարզերն ու գավառները ենթակա էին Հայոց թագավորին։ Դեռևս Բագրատունյաց թագավորության հիմնադիրը՝ Աշոտ 1 Բագրատունին, ստեղծեց Հայաստանի, Վիրքի և Աղվանքի իշխանների համադաշինք՝ ֆեդերացիա՝ այն ամրապնդելով ռազմաքաղաքական զորակցությամբ։ Իշխանաց իշխանը թագավորին պատասխանատու էր իշխանների գործունեության համար։ Նրա ենթակայության տակ էին արքայական տիրույթները, պետական գանձարանը, երկրի մեծ ու փոքր պաշտոնյաներն ու հարկահանները։ Իշխանաց իշխանի բարձր պաշտոնը սովորաբար տրվում էր արքայի եղբայրներից մեկին կամ թագաժառանգին ։Պատերազմների ժամանակ բանակը համալրվում էր, և զորքի թիվը մեծանում էր: Խաղաղ պայմաններում այն հասնում էր 80-100 հազարի: Բանակը կազմված էր արքունական և մարզպանական գնդերից: Արքունի գունդը անմիջականորեն ենթարկվում էր թագավորին, իսկ մարզպանական գունդը կազմվում էր իշխանական զորաջոկատներից: Բանակը կազմված էր հեծելազորից, հետևակից և սակրավորական զորամասերից: Զորքը համալրում էին ազատները, շինականները և քաղաքաբնակները: Պատերազմների ժամանակ բանակը համալրվում էր, և զորքի թիվը հասնում էր 100 000-ի։ Բանակը կազմված էր արքունական և մարզպանական գնդերից։ Արքունի գունդը անմիջականորեն ենթարկվում էր թագավորին, իսկ մարզպանական գունդը կազմվում էր իշխանական զորաջոկատներից։ Բանակը կազմված էր հեծելազորից, հետևակից և սակրավորական զորամասերից։ Զորքը համալրում էին ազատները, շինականները և քաղաքաբնակները։

Բագրատունիների թագավորությունը կառավարման ձևով ավատատիրական միապետություն էր։ Թագավորը օժտված էր քաղաքական, ռազմական, դատաիրավական ու հոգևոր–եկեղեցական լայն իրավալիազորությամբ։ Թագավորը գրեթե բացարձակ միապետ էր: Երկրի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը վարում էր նա:

Բագրատունի արքան կրում էր նաև պարսկական ծագում ունեցող բարձրագույն տիտղոս՝ «Շահնշահ Հայոց», «Շահնշահ Հայոց և Վրաց», իրականում լինելով «Շահնշահ Հայոց, Վրաց և Աղուանից», այսինքն՝ հայերեն թարգմանությամբ՝ «Արքայից արքա Հայոց», «Արքայից արքա Հայոց և Վրաց», «Արքայից արքա Հայոց, Վրաց և Աղվանից»։ Իրականում այդ բոլոր երկրները և դրանց հարակից մարզերն ու գավառները ենթակա էին Հայոց թագավորին։ Դեռևս Բագրատունյաց թագավորության հիմնադիրը՝ Աշոտ 1 Բագրատունին, ստեղծեց Հայաստանի, Վիրքի և Աղվանքի իշխանների համադաշինք՝ ֆեդերացիա՝ այն ամրապնդելով ռազմաքաղաքական զորակցությամբ։ Իշխանաց իշխանը թագավորին պատասխանատու էր իշխանների գործունեության համար։ Նրա ենթակայության տակ էին արքայական տիրույթները, պետական գանձարանը, երկրի մեծ ու փոքր պաշտոնյաներն ու հարկահանները։ Իշխանաց իշխանի բարձր պաշտոնը սովորաբար տրվում էր արքայի եղբայրներից մեկին կամ թագաժառանգին ։Պատերազմների ժամանակ բանակը համալրվում էր, և զորքի թիվը մեծանում էր: Խաղաղ պայմաններում այն հասնում էր 80-100 հազարի: Բանակը կազմված էր արքունական և մարզպանական գնդերից: Արքունի գունդը անմիջականորեն ենթարկվում էր թագավորին, իսկ մարզպանական գունդը կազմվում էր իշխանական զորաջոկատներից: Բանակը կազմված էր հեծելազորից, հետևակից և սակրավորական զորամասերից: Զորքը համալրում էին ազատները, շինականները և քաղաքաբնակները: Պատերազմների ժամանակ բանակը համալրվում էր, և զորքի թիվը հասնում էր 100 000-ի։ Բանակը կազմված էր արքունական և մարզպանական գնդերից։ Արքունի գունդը անմիջականորեն ենթարկվում էր թագավորին, իսկ մարզպանական գունդը կազմվում էր իշխանական զորաջոկատներից։ Բանակը կազմված էր հեծելազորից, հետևակից և սակրավորական զորամասերից։ Զորքը համալրում էին ազատները, շինականները և քաղաքաբնակները։